Қазақстанда темекі өнімдері мен терілерге міндетті цифрлық таңбалау енгізілді. 1 қарашадан бастап бұл шара аяқ киім тауарларына енгізіледі. Дәрілік заттарды, алкогольді және сүт өнімдерін, алкогольсіз сусындар мен жеңіл өнеркәсіп тауарларын таңбалау бойынша пилоттық жобалар іске асырылуда. Тауарлардың осы топтарына міндетті таңбалауды енгізу 2022 жылға жоспарланып отыр. Тауарларды цифрлық таңбалау контрафактіге қарсы күресте тиімді шешімге айналып, жекелеген сегменттердегі көлеңкелі экономика үлесін 30-50% - ға төмендетеді.
Күтілетін әсер
Тауарларды цифрлық таңбалау Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) аумағында іске асырылатын ұлтаралық жоба болып табылады. Аталған тауар топтары бойынша міндетті таңбалау енгізілгеннен кейін көлеңкелі айналым үлесінің едәуір төмендеуі күтілуде, ол Қазақстанның жеңіл өнеркәсіп нарығында жалпы айналымның 63% – на, аяқ киім нарығында – 48% – ға, алкоголь нарығында-25% - ға, фармацевтикада-12% - ға жетеді. Жаңа жүйені енгізуден күтілетін нәтиже-жекелеген сегменттерде көлеңкелі экономика үлесін 30-50% - ға төмендету, яғни қымбат тұратын тексеру іс-шараларының орнына нарықты тазартудың тиімді цифрлық технологиясы енгізілетін болады. Сарапшылардың болжамы бойынша бюджетке түсетін түсімдер 2025 жылға қарай 58,4 млрд.теңгеге ұлғаяды.
Бірақ ең бастысы-цифрлық таңбалау бизнеске өнімділікті арттыруға, логистикалық схемаларды жетілдіруге, нарық үлесін арттыруға және сайып келгенде кірісті арттыруға мүмкіндік береді.
Бұдан басқа, таңбалау жүйесін енгізу цифрлық экономиканың базистік элементі бола отырып, тұтастай экономика үшін тиімділік алуды да көздейді. Бұл IT-нарығының, қаптама, жабдық өндірушілері үшін қызметтердің дамуына серпін береді. Тауарды сәйкестендірудің негізі, демек, оның әр бірлігін бүкіл тарату тізбегі бойымен бақылау мүмкіндігі. Осылайша, таңбалау мен қадағалаудың бірыңғай ақпараттық жүйесінің көмегімен қабылдау-беру, қайтару, ақаудан шығару, тауар айналымынан шығару және т.б. сияқты процестерді растайтын ақпарат пен құжаттарды жедел алмасу үшін цифрлық орта құрылатын болады. Цифрлық орта тауар қозғалысының жылдамдығын және бүкіл есепке алу процесін арттыруға ықпал етеді, шығындарды азайтады. Жобаның стратегиялық мақсаты - цифрландыру арқылы бизнес пен мемлекетке қажетті нәтижеге қол жеткізуге көмектесу.
Бұл ретте еліміздің әрбір тұтынушысы цифрлық кодтың арқасында өнім туралы шынайы ақпаратқа әрдайым қол жеткізе алады. Яғни, цифрлық таңбалау халықтың саналы тұтыну мәдениетін дамытуға да ықпал ететін болады.
Темекі өнімдері
Темекі өнімдері 2020 жылдың 1 қазанынан бастап ҚР-да екі өлшемді Data Matrix кодымен таңбалана бастады. Таңбаланбаған темекіні 2021 жылдың 1 қазанына дейін сатуға болады. Бірақ осы өтпелі кезеңнен кейін дүкендердегі барлық таңбаланбаған темекі өнімдері контрафакт болып саналады. Бүгінгі таңда темекі өнімдерін өндірушілер мен импорттаушылар 850 миллионнан астам қорап темекі шегіп отыр.
Аяқ киім
2021 жылдың 1 қарашасынан бастап ҚР-да міндетті цифрлық таңбалау аяқ киім тауарларына енгізіледі. Атап айтқанда, биылғы жылы таңбаланбаған аяқ киімді өндіруге және ҚР аумағына әкелуге тыйым салынады. Бөлшек сауда бизнесі таңбаланбаған тауарлардың қалдықтарын сату үшін 1 жылдың 2022 қарашасына дейін тағы бір жыл болады. Аяқ киім саласы нарықтағы контрафактінің жоғары деңгейіне байланысты ҚР-да міндетті цифрлық таңбалау енгізілетін алғашқылардың бірі болды. Көлеңкелі аяқ киім нарығы жалпы көлемнің 48,5% құрайды. Аяқ киімнің цифрлық таңбалануы нарықты «ағартуға» және оны контрафактіден тазартуға ықпал етеді. Сонымен қатар, аталған шара қоғамдық бақылауды күшейтуге мүмкіндік береді. Naqty Onim мобильді қосымшасы арқылы тұтынушылар таңбаланған тауардың түпнұсқалығын оңай тексере алады.
Дәрі-дәрмек
Дәрі-дәрмектерді цифрлық таңбалау бойынша пилоттық жобаға 4 қазақстандық өндіруші, 1 импорттаушы, 2 дистрибьютор, 5 дәріхана және 8 медициналық мекеме, сондай-ақ СҚ «Фармация» қатысады. 2019 жылдың қыркүйегінен бастап жоба аясында 100 мыңға жуық медициналық препараттар қаптамалары таңбаланған.
Жүргізіліп жатқан пилоттық жоба фармацевтикалық компанияларға дәрі-дәрмектерді сәйкестендіру және бақылау құралдарымен таңбалау процесін тексеруге, желілердің қуаттылығына байланысты оңтайлы таңбалау жабдықтарын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл ретте ірі өндірушілер үшін шешімдер шығарылатын дәрі-дәрмек қаптамаларының нысанына сәйкес әрбір желінің сипаттамалары негізінде іріктеледі, ал шағын бизнес таңбалау әдісімен Data Matrix кодтарын жағуға арналған жабдықты пайдалана алады.
Пилоттық жоба аясында дәрі-дәрмектер туралы ақпарат таңбалау жүйесіне енгізілді (markirovka.kz). Әрі қарай, жүйе әр қаптама үшін Data Matrix кодын жасады. Кодтаа тауар өндіруші, импорттаушы, топтаманың сериялық нөмірі туралы цифрлық ақпарат және оның орын ауыстыруын бақылау үшін қажетті өзге де мәліметтер бар. Деректер матрицасының кодын криптоқорғаныс арқасында қолдан жасауға болмайды.
Таңбаланған дәрі-дәрмектердің ішінде қатерлі ісік ауруын емдеуге арналған Трастузумаб бар. Олардың барлығы өндірушіден Нұр-Cұлтан қаласындағы Көпсалалы медициналық орталыққа дейін қадағалаудың барлық жолынан өтті. Сондай-ақ, Урсозим гепатопротекторы, Кетотифен аллергияға қарсы препараты таңбаланып, олардың цифрлық таңбаланған қаптамалары «Еврофарм» және «Гиппократ» дәріханалық желілеріне түсті. С гепатиті мен АИТВ инфекциясын емдеуге арналған Софосбувир мен Эмтрицитобин қымбат препараттардың кезекті таңбаланған қаптамалары Қарасай көпсалалы ауданаралық ауруханасына, ЖИТС - тың алдын алу және оған қарсы күрес жөніндегі Алматы облыстық орталығына және Қапшағай қалалық ауруханасына жеткізілді.
Сонымен қатар, Урсозим гепатопротекторы, Кетотифен аллергияға қарсы препараты, ресейлік «Натальсид» препараты таңбаланды. Data Matrix коды бар партиялар елордалық «Еврофарм» және «Гиппократ» дәріханалық желілеріне түсті.
Алкогольді өнімдер
Алкогольді цифрлық таңбалау жөніндегі пилоттық жобаға 3 қазақстандық өндіруші және 4 импорттаушы қатысады. Олардың арасында "Көкшетау минералды сулары", "Бахус", "Натур продукт" зауыттары, сондай - ақ "Перно Рикар Казахстан", "Альди и К", "Қазақстан Вайн энд Спиритс", "Мартини Бакарди" импорттаушылары бар. Пилот шеңберінде Data Matrix кодымен 200 бөтелке "QAZAQ ELI" арағы, 841 бөтелке "Айдабол" арағы, 360 бөтелке "Ballantine' s Scotch Whisky" виски, 300 бөтелке "Chateau Minvielle" шарабы және басқа да өнімдер таңбаланған.
Алкоголь өнімдерін таңбалаудың өзіндік ерекшеліктері бар. Атап айтқанда, әр бөтелкеде есепке алу және бақылау маркасы (UKM) бар. Сондықтан оған Data Matrix цифрлық коды қолданылады.
Жеңіл өнеркәсіп тауарлары
Пилоттық жоба 2021 жылғы 31 желтоқсанға дейін іске асырылатын болады. Қазіргі уақытта жобаға 30 – ға жуық компания қосылды, олардың арасында киім, соның ішінде сыртқы және тоқыма бұйымдарын өндірушілер мен импорттаушылар бар. Жоба қатысушылары арасында – "Семирамида", "Большевичка", "KAZTEX", "Әлем-БТ", "Техноавиа-Қазақстан", "АГФ Групп", "Glasman" қазақстандық тігін фабрикалары бар. Жобаның әрбір қатысушысы үшін таңбалау процестерін енгізу бойынша жеке жол картасы әзірленетін болады.
Сүт өнімдері
Сүт өнімдерін таңбалау бойынша пилоттық жобаға 7 қазақстандық өндіруші – "Raimbek-agro", "Эмиль", "ДЕП", "Шин-лайн", "Бурный сүт компаниясы", "Adal сүт", "Бейсерке Агро"компаниялары қатысуда. Тестілік режимде олар сүт пен кілегейді, йогурттарды, айрандарды, сары майды, ірімшіктерді, сүзбені, балмұздақты Data Matrix кодымен таңбалайды.
2020 жылы сүт өнімдері нарығының көлемі заттай көріністе 1 млн тоннадан асты. Қазақстандық компаниялар 939 мың тонна сүт өнімдерін өндірді. Бұл ретте 183 мың тонна ҚР-ға импортталды. Импорттың негізгі елдері-Ресей, Беларусь және Қырғызстан.
Экспорт 60 мың тоннаны құрады. Өткен жылы Қазақстанның сүт өнімдері экспортының 77% - ы РФ-ға тиесілі болды.
Цифрлық таңбалау және тауарлардың бақылануы сапасыз өнімдермен күресудің негізгі құралы болып табылады. Біріншіден, болашақта Data Matrix коды мерзімі өткен тауарлардың кассалық шығарылуын блоктайды, дүкендер мен дистрибьюторлар сандық кодтағы жарамдылық мерзімі туралы ақпаратты өзгерте алмайды. Екіншіден, таңбаланған өнімді сатып алушы naqty Onim мобильді қосымшасының көмегімен өндірушіге және мемлекеттік органдарға бұзушылықтар туралы сигнал бере алады. Үшіншіден, крипто-қорғаныс және сандық кодты жалған жасай алмау өнімнің өзін де жалған жасауға мүмкіндік бермейді.
Су және құрамында қант бар сусындар
2021 жылғы 1 шілдеден бастап қапталған су мен құрамында қант бар сусындарды цифрлық таңбалау бойынша пилоттық жоба басталды. Өндірушілер, импорттаушылар, дистрибьюторлар және бөлшек сауда дүкендері пилоттық жобаға қатыса алады. Сараптамалық деректер бойынша, Қазақстанда нарықта сатылатын су мен алкогольсіз сусындардың шамамен 20% - ы жалған деп танылады. Демек, олар азаматтардың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіреді. Цифрлық таңбалау тұтынушыларға өнімге қолданылатын Data Matrix кодын сканерлеу арқылы өнімнің түпнұсқалығын өз бетінше тексеруге мүмкіндік береді. Осылайша, саналы тұтыну мәдениеті қалыптасады. Кодта өндіруші туралы ақпарат, сериялық нөмір бар және криптовалютаның арқасында деректерді жалған ету мүмкін емес. Кәсіпкерлер осы код арқылы тауардың түпкі тұтынушыға дейінгі жолын қадағалай алады. Бұл ретте барлық қозғалыс логистикасы таңбалау жүйесіне енгізіледі.
